مسجد جامع گناباد، نخستین مسجد سبک خراسانی - بالیو

اما مهم ترین تغییرات، در نقشۀ مساجد رخ داد و جالب این بود که خاستگاه آن تغییرات، خراسان بود. به همین دلیل آندره گدار شیوۀ جدید ساخت مساجد خراسان را سبک خراسانی نامیده است. مساجد دو ایوانی سبک خراسانی که در ادامۀ مساجد چهار ایوانی رواج پیدا کرد، در سال 609 ه.ق با ساخت مسجد جامع گناباد در میانۀ شهر جنابد قدیم شروع شد و به دیگر شهرهای خراسان از جمله زوزن، سنگان، تون (فردوس)، فریومد و رقه تسری پیدا کرد.

این نوع مساجد مشتمل بود بر یک میان سرا یا صحن، دو ایوان به طرف قبله و مقابل آن، دو شبستان بر دو سوی ایوان قبله و دو رواق بر دو جانب شرقی و غربی صحن.

این مسجدها معمولا درون گرا و آکنده از تزیینات آجری، کاشی و گچ بری بودند. مسجد جامع گناباد که اکنون در کوی شرقی (قصبه شهر قدیم) قرار گرفته، تغییر و تحولات فراوان به خود دیده است.

وجود طاقی با کتیبۀ کوفی آجری واقع در شبستان شرقی ایوان قبله شاهد بر این است که در دوران سلجوقی نیز در این محل مسجد با عظمتی وجود داشته و با استناد به سنۀ 609 ق در سرانجام کتیبه اطراف ایوان قبلۀ مسجد کنونی به نظر می رسد که عمدۀ فضاهای مسجد در آن تاریخ ساخته شده باشد، اما در دوران ایلخانی هم مسجد تغییراتی به خود دیده و ایوان مقابل ایوان قبله با مختصر انحرافی نسبت به ایوان قبله تجدید بنا شده و در مشرق آن نیز شبستانی با یک محراب گچ بری به شیوۀ محراب های دوران ایلخانی با کتیبۀ نسخ ساخته شده است.

احتمالا در دوران صفویه هم رواق شرقی مسجد عریض تر و با اضافه کردن یک ردیف ستون به شبستان تبدیل شده و در شمال آن شبستان دالانی تعبیه شده و علاوه بر ورودی اولیه شرقی، یک ورودی هم از گوشۀ شمال شرقی به مسجد راه یافته است و محراب ایوان قبله با بلوک های گچ قالب ریزی شدۀ منقوش به نقوش گیاهی و هندسی زینت یافته است.

بازسازی تزیینات قبله در سال 1353

در دوران قاجار بر بالای ورودی شمال شرقی تزیینات گچی برجسته به صورت نقوش گیاهی و پرنده نقش بسته است.

در سال 1347 به دنبال وقوع زلزله ای مهیب، مسجد خسارات جدی دیده و آسیب زیادی به ساختار و تزیینات آجری و گچی ایوان قبله وارد آمده که در سال 1353 بازسازی و تثبیت شده است.

بقایای کتیبه های کوفی آجری بر پاکار سقف چندبخشی و جناقی ایوان قبله، حاکی از وجود احتمالی کتیبه ای سرتاسری در آن ناحیه است.

در برآورد های کف مسجد علاوه بر بقایای معماری سده های اولیۀ هجری قمری، در مرکز صحن، حوضی مستطیل با دیوارها و کف که با ساروج اندود شده بود ظاهر شد که بعدها با خاک پر شده بود. بقایای معماری باقی مانده در میانۀ حوض این فرضیه را تقویت می کرد که گویا یک بنای چهارطاقی کوچک در آن جا وجود داشته که از میان رفته است.

شواهد نشان می داد که آن حوض در زمان خوارزمشاهیان همزمان با تجدید بنای مسجد دوران سلجوقی ساخته شده است.

در حال حاضر مسجد جامع گناباد با صحنی به طول66 و عرض44 متر، ایوان قبله در سمت جنوب با دهانۀ 9 متر و عمق 18 متر، ایوان مقابل ایوان قبله در شمال مسجد با دهانۀ 6/5، عمق 11 و ارتفاع 12 متر، یک شبستان تخریب شده در سمت غربی ایوان قبله، یک شبستان مربع شکل با قاعدۀ 10 متر در سمت شرقی ایوان قبله و یک شبستان در شرق ایوان شمالی به شکل مستطیل به طول 17 متر و عرض 11/5 متر است.

وجود زیباترین و طولانی ترین کتیبه کوفی

بر گرد ایوان قبله یکی از طولانی ترین و زیباترین کتیبه های کوفی نقش بسته و به موازات کتیبه، آجرهای مشبک در درون قابی سرتاسری تزیینات پایه ها و پیشانی ایوان را کامل نموده است. نبش داخلی پایه های ایوان نیز با ستون نماهای استوانۀ تریینی زینت یافته است.

بر نمای پایه های ایوان شمالی و لچکی ها، آجرهای مشبکی نصب شده که هر یک با قبه ای از کاشی فیروزه ای ترصیع شده است. تزیینات آجری و تلفیق آجر و کاشی از ویژگی های مسجد جامع گناباد است. ویژگی دیگر مسجد جامع گناباد کتیبۀ آجری پنهانی بر دیوار شرقی ایوان مسجد است. به این معنی که چیدمان آجر از مقابل خفته راسته به نظر می آید در حالی که از زاویۀ 45 درجه کتیبۀ معقلی با مضمون الله الله ظاهر می گردد.

مسجد جامع گناباد از جمله مساجد معدودی است که هنوز کاربری عبادی خود را حفظ نموده و با همت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی و متولیان مسجد در امر بازسازی و رسیدگی به آن، موجبات دوام و بقایش فراهم شده است.