کشف شهری عظیم از دوره ساسانی در فارس - بالیو

او با اشاره به آن که این محوطه حدود 14 کیلومتر مربع مساحت دارد و دارای شش بخش مجزا به شکل مستطیلی، با یک باروی بزرگ در بخش میانی، تعداد زیادی کوشک و ساختمان های اقامتی در راستای خیابان های آن است، اظهار کرد: به علت قرارگیری منطقه فراشبند، در قلب امپراطوری ساسانی، تا به امروز یافته های باستان شناسی زیادی از آن بدست آمده است که مهترین آنها یادمان های معروف به چهارطاقی است. در جنوب غربی محوطه یک محوطه کوچک استقراری روستایی و در شرق آن بقایای یک روستا با بقایای ساختمانی پراکنده زیادی دیده می گردد که قدمت آنها از دوره ساسانی تا میانه اسلامی است.

به گفته قاسمی، پیشتر این محوطه روی نقشه های جغرافیایی 1/100 ایران به عنوان قلعه معین شده بود اما متاسفانه تا به امروز کسی از پژوهشگران متوجه اهمیت آن نشده و در طول چند دهه اخیر آسیب های زیادی به آن وارد شده است. گفتنی است که پیشتر همکاران باستان شناس استان فارس از این محوطه بازدید نموده و بخش بسیار کوچک مرکزی آن را ثبت نموده بودند و هیچ کدام از آن ها به وسعت بزرگ این محوطه پی نبرده و تنها از بخش مرکزی آن بازدید و به توصیف مختصر چند بنا شاخص در آن مانند کاروانسرا و بنای مرکزی که به نام چهاربازار معروف است، بسنده نموده اند.

موقعیت محوطه چهاربازار در دشت بنی قطار، در جنوب غرب و غرب روستا باچون. درشمال شرق و شرق شهر فراشبند، در این تصویر برای مقایسه این محوطه با شهرباستانی فیروزآباد و شهر جدید فراشبند، همه محوطه ها با توجه اندازه واقعی خودشان بر روی نقشه نشان داده شده اند که در محیط جی ای اس و توسط پارسا قاسمی ترسیم شده اند

محوطه چهاربازار باچون

این باستان شناس با اشاره به آنالیز های اولیه که توسط او و همکاران اداره کل میراث فرهنگی فارس اجرا شده است، گفت: عکس های هوایی نشان می دهد که محوطه چهاربازار به شکل مستطیلی و 14.4 کیلومتر مربع (1440 هکتار) وسعت دارد. طول آن 4 کیلومتر در راستای شاقتصادی -جنوبی، و عرض آن 3.6 کیلومتر در راستای شرقی-غربی است. محل اجرای این محوطه دارای یک شیب ملایم به سمت جنوب غربی و غرب است که آب را به سراسر بخش های آن می رساند. در دورتادور این محوطه، حصار کشی شده و چهار ورودی در چهار جهت جغرافیایی دارد. بخش اندرونی محوطه، چهار خیابان به شکل صلیب اجرا شده است که چهار خیابان اصلی همدیگر را در بخش یک سوم جنوبی محوطه قطع می نمایند. علاوه بر خیابان های اصلی، دو خیابان فرعی دیگر، در حدفاصل بین مستطیل های شاقتصادی با پهنای بسیار کمتر وجود دارد که شواهد آن در عکس های هوایی به صورت یک خط طولی شرقی-غربی معین است. این خیابان های اصلی و فرعی، فضای داخلی را به شش قسمت تقسیم نموده اما این شش قسمت به طور دقیق مساوی نیستند.

قاسمی ادامه داد: در تقاطع چهار مستطیل جنوبی، ساختار مرکزی محوطه به شکل یک باروی مربع شکل به ابعاد 550 در 550 متر است. این بارو، دارای چهار ورودی هم عرض ورودی خیابان های اصلی که در سطح بیرونی دیوار آن برج های نیمه مدور و مدور شکل ساخته شده است. ضخامت دیوارهای بیرونی این باروی مدور مرکزی 2 متر و از مصالح سنگ و گچ ساخته شده است. در یک طرف ورودی های دیواره بیرونی این باروی مربع شکل، بقایای یک اتاق مستطیل شکل دیده می گردد که احتمالا جلوخان یا اتاق نگهبانی بوده و به نظر می رسد در اطراف ورودی های دیگر نیز، به شکل قرینه وجود داشته است. در بخش حیاط مرکزی، بنایی چهارگوش کوشک، با پلان چلیپایی به ابعاد تقریبی 132 در 132 متر ساخته شده است که بازو های آن به صورت قرینه در راستای چهار خیابان اصلی است و هر کدام از آنها 50 متر طول و 30 متر دارد. چهار فضای مربع شکل، هر یک به ابعاد 50 در 50 متر در اطراف این چلیپا ساخته شده است. این کوشک، از نظر هندسی و پلان طوری طراحی شده که از درون آن می توان انتهای خیابان ها و دروازه های ورودی محوطه را مشاهد کرد. به نظر می رسد این کوشک ساخته شده در مرکز میدان اصلی و اطراف چهارباغ، قدیمی ترین نمونه ای است که در ایران کشف می گردد. ضمن آنکه در داخل برج و باروی مرکزی، بقایای منظم معماری در اطراف خیابان های اصلی، بقایای کرته های منظم هندسی با استخرها و بقایای کانال هایی دیده می گردد.

تصویر خیابان شاقتصادی محوطه، این خیابان حدود 50 متر پهنا دارد و در دو طرف شرق و غرب آن حصارهایی با عرض 1 متر از مصالح سنگ و گچ ساخته شده است.

بقایای دیوار اطراف خیابان اصلی شاقتصادی، که با استفاده از مصالح سنگ و گچ ساخته شده است

این باستان شناس توضیح داد: به جز فضا داخل محوطه، بقایای کرته بندی های منظم، در فضای شرق خارج از دیواره اصلی ساخته شده که به نظر می رسد یک باغ دیگر در خارج از باغ فعلی وجود داشته که برای استفاده عمومی بوده است. گفتنی است که به فاصله 70 متری غرب مستطیلی باروی مرکزی، بعدا یک کاروانسرا مربوط به دوره های میانه اسلامی با پلان مربع روی ویرانه یک بنای دوره ساسانی ساخته شده است. همچنین بنای دیگری در 1کیلومتری جنوب شرق خارج از محوطه در کنار جاده امروزی ساخته شده که احتمالا کاروانسرا بوده است.

او با اشاره به آن که دشت باچون به علت داشتن دو دلتا مهم دارای یکی از غنی ترین سفره های آب زیر زمینی است، اظهار داشت: به نظر می رسد چشمه برم-فرهاد باچون مهمترین منبع تامین آب دایمی این محوطه بوده است. بقایای کانال های زیادی در سطح محوطه دیده می گردد که آب را از ضلع شاقتصادی دشت به محوطه منتقل می کرد. علاوه بر این، تعداد زیادی استخر مدور با میانگین قطر 20 متر در سرتاسر محوطه ساخته شده است.

به گفته قاسمی، پراکندگی سفال های ساسانی در سطح و بقایای معماری به جا مانده نشان می دهد که این محوطه احتمالا مربوط به دوره ساسانی و باتوجه به پلان مستطیلی آن، احتمالا در دوره شاپور اول به بعد ساخته شده است. طبق گزارش طبری، مهرنرسه، وزیر بزرگ (قرن 4 و 5 میلادی) در زاده گاه خود در در ولایت اردشیر خوره، و جره، سه باغ بزرگ (دوازده هزار نخل، دوازده هزار زیتون و دوازده هزار سرو) بنیان نهاد که تا سده های بعد از او پابرجا بوده اند.

این باستان شناس ادامه داد: این گزارش طبری نشان می دهد که ساسانیان که بنیانگذاران پروژه های بزرگ شهری، مهندسی کشاورزی و آبیاری در مقیاس بزرگ بودند در این منطقه از فارس، شهرها و باغ های هندسی بزرگ پی افکندند که محوطه چهاربازار باچون یکی از آنهاست. با توجه به نزدیکی این مکان به شهر گور یا فیروزآباد، بدون شک این مکان یک مرکز مهم در این بخش استان اردشیر خوره ساسانی بوده است.

او با اشاره به آن که براساس نتایج اولیه آنالیز های باستان شناسی، می توان دو فرضیه درباره کاربری این محوطه در نظر گرفت، درخصوص فرضیه نخست گفت: فرضیه اول و به نظر منطقی این است که این محوطه یک شهر بزرگ ساسانی است که براساس یک پلان رومی آمیخته با عناصر معماری ایرانی ساخته شده که احتمالا به دلایلی ناتمام مانده یا ساخت و ساز در آن ادامه نیافته است، در داخل این شهر همانند دیگر شهرهای ساسانی پردیس یا باغ های ایرانی بوده که مهترین آن الگوی چهارباغ ایرانی است که در اطراف کوشک و داخل باروی مرکزی اجرا شده است. این محوطه شهری با اجرای یک طرح هندسی منظم، با عناصر ایرانی چهارباغ و کوشک، قطعا دارای اب نماها و استخرهای مختلف و شبکه ابرسانی، و کانال کشی های منظمی بوده است که در دوره های اسلامی، از این عناصر در ساخت باغ های ایرانی از آن استفاده شده است.

قاسمی ادامه داد: فرضیه دوم این است که احتمالا این محوطه از همان ابتدا برای یک باغ شاهی بزرگ مقیاس طراحی شده بود. زیرا سازندگان این مجموعه وسیع، به جای قرار دادن بناهای مذهبی و اداری در داخل دیوار مرکزی، به ایجاد یک کوشک در وسط مبادرت کردند. در اطراف میدان و کوشک در داخل فضاهای ال- شکل چهار باغ ایرانی را اجرا نموده اند. این بنای کوشک در واقع با این که بزرگ است اما قصری است که در میدان اصلی محوطه قرار داشت و به وسیله دالان های آن امتداد همه خیابان ها مشاهده می شد. با توجه به آوارهای به جای مانده به نظر نمی رسد که راهروها یا ایوان های آن، سقف یا طاقی مانند طاق کسری- بزرگترین نمونه طاق و ایوان سازی این دوره است - داشته باشد و همین طور این که یک کم سخت است که در نظر بگیریم گنبد بزرگی در محل تقاطع دالان ها یا ایوان ها بر روی آن ساخته شده باشد زیرا آوار به جای مانده از این فضای مرکزی زیاد نیست. راهروها یا دالان های آن هم از زمین و هم به وسیله عکس های هوایی طبقه بندی نشده کرونا که در سال 1970 میلادی گرفته شده معین است. اکنون با کشف یک محوطه شهری بزرگ از دوره ساسانی با طرح چهارباغ ایرانی در قلب فارس، می توان به اطلاعات مهمی درباره شیوه شهرسازی و مدل چهارباغ ایرانی دست یافت این درحالی است که شواهد میدانی باستان شناسی در این باره محدود بوده است.

بقایای کوشک در مرکز محوطه که در محل تقاطع خیابان های اصلی و با استفاده از مصالح سنگ و گچ ساخته شده است

او یادآورشد: بدون شک این مجموعه شهری در برگیرنده باغ ها با درختان زیبا و آراسته بوده است اما گلستان باغ به نظر می رسد که در داخل حیاط باروی مرکزی بوده است. اجرای این طرح بزرگ در این بخش که هم دارای دشت کوچک و هم کوه را داشته منظره ای دلپذیر بوده است و بخش های دیگری از خلاقیت و مهندسان ساسانی در پروژه های با مقیاس بزرگ را روشن می نماید. اهمیت این محوطه در این است که یکی از بهترین محوطه های شهری ساسانی، با چهارباغ ایرانی مربوط به این دوره است که تا به امروز به وسیله یافته های باستان شناسی کشف می گردد. این طرح بزرگ شهری با خیابان های پهن، و ساخت و سازهای اطراف آن، در زمان خود یکی از پروژه های بزرگ شاهی بوده که برای اجرای ان هزینه زیادی اقتصادی صرف شده و نیروی مهندسی و انسانی زیادی داشته است.

به گفته این باستان شناس، متاسفانه به علت تامین آب زمین های کشاورزی جدید، در بخش غربی شهر، یک سد کوچک ایجاد شده که به محوطه آسیب زده است. همچنین به علت عملیات کشاورزی بخش های زیادی از این محوطه آسیب دیده است. بخش مرکزی محوطه به علت احداث جاده خالی و بخش شرقی آن به علت ایجاد جاده آسفالت آسیب فراوان دیده است. ضرورت دارد که هر چه زودتر میراث فرهنگی کشور اقدامات لازم برای حفاظت از این محوطه ارزشمند را انجام دهد.

موقعیت و پلان منظم محوطه چهاربازار در دشت بنی قطار، در جنوب غرب و غرب روستا باچون. در این تصویر موقعیت بخش ها و خیابان ها و دیگر ساختارهای مهم معین شده است

ایلنا نوشت، بنابراین گزارش، نتایج مطالعات مقدماتی این محوطه مهم در مجله Historia i swiat, Siedlce توسط پارسا قاسمی، رضا نوروزی، عزیز رضایی، مصیب امیری و ابراهیم قزلباش منتشر شده و از لینک زیر قابل دانلود است.