خبرنگاران تَمَرد و سرکشی مردم در اجرای آبله کوبی - بالیو

آبله از دیرهنگام بشر را آزار داده و باعث مرگ و کوری بسیاری از انسان ها شده است. به گونه ای که آبله کوبی موضوعی مهم در سده های گذشته به شمار می آمد که هم از نظر دگرگونی های پزشکی، هم از لحاظ تغییرات سیاسی و اجتماعی قابل آنالیز است. این پدیده از طرفی تاریخ علم را بیان می دارد و از جهت دیگر چالش هایی را آشکار می نماید که طبابت بومی و مردم برخی از جوامع در رویارویی با راهکارهای دانش پزشکی نوین داشته اند.

ادوارد جنر و واکسیناسیون آبله

آبله از جمله مرض هایی رایج بود که در روزگاران تاریخی به صورت اپیدمی هایی شیوع می یافت که عموماً ویژه اطفال بود اما گاه در بزرگسالان نیز مشاهده می شد. از همین رو نقشی مهم در تشدید میزان مرگ ومیر و کاهش جمعیت داشت تا اینکه ادوارد جنر پزشک انگلیسی، واکسن این بیماری را کشف کرد. به این صورت که جنر در کودکی شنیده بود که شیردوشان پس از ابتلا به آبله گاوی هرگز به بیماری آبله مبتلا نمی شوند. پس از اینکه جنر پزشک شد و با بیماران آبله روبرو شد به بی فایده بودن کوشش هایش برای درمان این بیماری پی برد. او تحقیق کرد و دریافت شیردوشان تقریباً هرگز، حتی وقتی از مبتلایان به آبله پرستاری می نمایند، دچار آبله نمی شوند. به همین دلیل به فکرش رسید که آبله گاوی را به افراد تلقیح کند و آنها را از ابتلا به بیماری مرگبارتر آبله مصون بدارد. جنر در 14 می 1796 میلادی برابر با 25 اردیبهشت 1175 خورشیدی پسر هشت ساله ای به نام جیمز فیلیپ پسر باغبانشان را در برابر بیماری آبله گاوی واکسینه کرد و چون واکسن آبله گاوی در وی مصونیت ایجاد نموده بود، به بیماری آبله مبتلا نشد.

شیوع آبله در ایران

اسناد و نوشته های تاریخی نشان می هد که بیماری آبله پیش از دوره قاجار در ایران رواج پیدا نموده بود زیرا مسافران خارجی همچون تاورنیه و شاردن در عصر صفوی، آبله را بیماری چندان شایع نمی دانستند و معتقد بودند، مردم در ایران کمتر به این بیماری دچار می شوند. چنانکه پولاک پزشک میانه های دوره قاجار در سفرنامه اش ایران و ایرانیان درباره این پدیده می نویسد: آبله یا جدری در مرگ ومیر فراوان بچه ها و در نتیجه در تقلیل جمعیت سهم اصلی و اساسی را به عهده دارد. از آن گذشته افواج جدیدالورود و همچنین غلامان سیاه و بلوچ سخت بدان دچار می شوند.

او همچنین اشاره می نماید که در بهار 1275 هجری برابر با 1237 خورشیدی، تنها در اصفهان بیش از 800 کودک از بیماری آبله جان سپردند. آبله حتی اگر مرگ اطفال را در پی نمی آورد، پیامدهای بسیار ناخوشایندی چون کوری، نابینایی و آبله رویی به دنبال داشت. هانری رنه دالمانی در سفرنامه از خراسان تا بختیاری از آبله رویی زنان ایران سخن می گوید و می نویسد: زنان ایرانی اغلب از خطر آبله مصون نمانده و چهره زیبایی ندارند.

حکومت و برنامه آبله کوبی

آبله کوبی در زمان فتحعلی شاه قاجار مورد توجه نهاده شد و جان کرمیک پزشک انگلیسی مخصوص عباس میرزا، فرزندان وی را آبله کوبی کرد و رساله ای نیز در باب بیماری آبله نوشت. محمدعلی میرزا دولتشاه، والی کرمانشاه نیز شخصی به نام آوانس مرادیان را مامور تلقیح آبله به مردم کرمانشاه کرد. وی ابتدا خاندان شاهی، سپس مردم را در شهرهایی چون همدان، تهران، کاشان، اصفهان و جلفا مایه کوبی کرد اما نخستین برنامه دولت ایران برای واکسن زدن به فرمان میرزا تقی خان امیرکبیر شروع شد؛ برنامه ای که در آن بچه ها و نوجوانان ایرانی را آبله کوبی می کردند. در این زمینه و برای بالا بردن سطح آگاهی مردم، رساله آموزشی طبی جان کرمیک در باب این بیماری ترجمه و منتشر شد. همچنین قوانینی به تصویب رسید و در هر شهر، پزشکان و محل هایی برای آبله کوبی مشخص شدند. بنابر نوشته ویلم فلور تاریخدان، امیرکبیر حتی به دلاکان و سلمانی ها هم تلقیح آبله را یاد داد و امکان این کار را در دلاک خانه ها فراهم آورد تا مردم را به این امر جلب کند.

اما چند روز پس از شروع آبله کوبی به امیرکبیر خبر دادند که مردم نمی خواهند، واکسن بزنند چراکه فالگیرها و دعانویس ها در شهر شایعه نموده بودند که واکسن زدن باعث راه یافتن جن به خون انسان می گردد. امیر بی درنگ فرمان داد هر فردی که حاضر نگردد، آبله بکوبد باید پنج تومان به صندوق دولت جریمه بپردازد. او تصور می کرد که با این فرمان همه مردم آبله می کوبند. روزنامه وقایع اتفاقیه در همین خصوص می نویسد: چون که منظور امنای دولت علیه در مشخص نمودن اطبا و غیره به جهت آبله کوبی در کل شهرهای ایران این بود که ناخوشی آبله در این ولایت کم نموده و بلکه از تفضلات الهی این بلیه در این دولت علیه به سبب مواظبت صاحبان اطفال و اطبای آبله کوب، به طور آسان و خوب بالمره برطرف گردد و قرار گذاشته اند که اگر کسی بچه خود را آبله نکوبد، مورد مواخذه دیوانیان بگردد.

با همه اینها شماری که پول کافی داشتند، پنج تومان را پرداختند و از آبله کوبی سرباز زدند. شماری دیگر هنگام مراجعه مأموران در آب انبارها پنهان می شدند یا از شهر بیرون می رفتند تا اینکه به امیر اطلاع دادند که در همه شهر تهران و روستاهای پیرامون آن تنها 330 تن آبله کوبیده اند. اعتضادالسلطنه روایت می نماید در سفری که امیرکبیر به اصفهان داشت، مشاهده شد: در محله دروازه نو بچه ای از آبله مرد و پنج تومان از پدر او جریمه گرفته اند. چون پدر کودک تنگدست بود، امیر خود پنج تومان را پرداخت تا حکم دولت اجرا شده باشد.

فرستادن آبله کوب ها به ولایات

با اینکه مردم از آبله کوبی سر باز می زدند اما به فرمان دولت این کار عملی شد و آبله کوب های تعلیم دیده به ولایات فرستاده می شدند زیرا چنانکه پولاک می نویسد: به وسیله تلقیح می توان نه تنها از تقلیل جمعیت بر اثر مرگ ومیر بلکه از تعداد زیاد نابینایان و بیماران چشم که در اثر ابتلا به آبله به این روز افتاده و سربار جامعه شده اند، جلوگیری کرد.

مرتضی راوندی در کتاب تاریخ اجتماعی ایران به نقل از میرزا ابوالقاسم آبله کوب در گیلان می نویسد: در اوایل، اهل آن جا احتراز از این معنی داشتند. بعد از آن که به وضوح پیوست که این آبله کوبی بسیار مفید است، تمامی اهالی شهر در کمال رغبت و میل، اطفال خود را می آوردند و آبله می کوبیدند.

در روزنامه خاطرات عین السلطنه از فردی به نام مشهدی محمدعلی کوچنانی آبله کوب منحصربه فرد الموت نام برده می گردد که حرفه اش را بسیار خوب می دانسته و در این زمینه مشهور بوده است و عین السلطنه همیشه برای آبله کوبی او را خبر می نموده است. در فارس نیز میرزا علی نقی نامی عمل آبله کوبی را با مهارت بسیار انجام می داده و در کتاب فارسنامه ناصری از وی نام برده شده است.

اما با همه اینها تا سال های بعد همچنان ایستادگی هایی از طرف مردم در مقابل آبله کوبی صورت می گرفت، چنانکه 30 سال پس از اقدامات امیرکبیر در 1297 هجری برابر با 1285 خورشیدی بنا به روایت تاریخ منتظم ناصری، به موجب دستخط همایونی خطاب به نواب اعتضادالسلطنه وزیر علوم، در ارتباط با آبله کوبی اطفال به تمام ممالک محروسه تاکید اکید شد. در تاریخ منتظم ناصری اینگونه آمده است: شیاع آبله کوبی که برای حفظ نفوس محترمه و سلامت اطفال مملکت حکم وجوب دارد و باید این کار در تحت یک مراقبت و اهتمام مخصوص و دقیق باشد، چون اداره حفظ و صحت به عهده شماست باید به هر نقطه ایران مأمورین شما مواظب اجرای این کار بوده حکم شما در انتشار و رواج و شیاع آبله کوبی در اعلا درجه قوت نافذ و جاری باشد و به هر وسیله اطفال رعایای ایران مجبور به کوبیدن آبله و اولیای آنها مقروض به این امر باشند.

چهارسال پس از پیروزی جنبش مشروطیت در 1289 خورشیدی و در پی تصویب مجلس شورای ملی به مجلس حفظ الصحه دستور داده شد در نقاط مختلف از جمله مدرسه دارالفنون، مریضخانه دولتی و اداره بلدیه، مکان هایی برای معالجه و آبله کوبی رایگان دایر کند. به همین منظور، از همه مردم تهران خواسته شد برای آبله کوبی و معالجه آن در روزهای مشخص به آن مکان ها مراجعه نمایند. انستیتو تهران پس از این اقدام بنابر تقاضای مجلس حفظ الصحه، در 1300 خورشیدی مسوولیت فراوری واکسن را برعهده گرفت و از آن پس بود که 202 واکسن نماینده رسمی کم کم در ایران فعالیت کردند.